Gedifferentieerde socialisatie

Onvermijdelijk deelt de mens de mensheid op in groepen. Deze indeling kan gebaseerd zijn op criteria als etnische afkomst, religie, beroep of leeftijd. De meest fundamentele categorie is het geslacht.

Van zodra we een persoon ontmoeten, kunnen we over het algemeen bepalen welk geslacht hij of zij heeft, en kunnen we dat niet langer loskoppelen van de persoon. Deze tweedeling van de wereld in mannen en vrouwen leidt ertoe dat we denken dat alle mannen en vrouwen op elkaar lijken. In werkelijkheid is er een grote overlapping tussen deze twee categorieën. De socialisatie (of vermaatschappelijking) versterkt de afstand tussen de geslachten door zich op de verschillen te concentreren, waardoor ieder (m/v) opgesloten wordt in specifieke en heel moeilijk uit te diepen rollen.

Stereotypen

Een stereotype is een vorm van overtuiging die we hebben over mensen die deel uitmaken van dezelfde groep, zoals wanneer men bijvoorbeeld bevestigt dat alle Duitsers ernstig zijn en alle Fransen chauvinistisch. Stereotypen kunnen zowel positief als negatief zijn en zijn meestal omschrijvend: ze verwoorden de trekjes of de gedragingen die wij als typisch ervaren voor de leden van een groep. Stereotypen die in verband worden gebracht met het geslacht zijn, indien ze omschrijvend zijn, ook voorschrijvend, wat betekent dat ze aangeven, hoe individuen zich zouden moeten gedragen. In dat opzicht functioneren ze als normen: ze informeren ons over wat gepast en wenselijk is voor elk geslacht: welke trekjes, gedragingen, interesses of beroepen geschikt zijn voor mannen en voor vrouwen.

Zo komt het dat men ervan uitgaat dat mannen avontuurlijk, zelfzeker, onafhankelijk en moedig zijn (en moeten zijn), dat ze goede technici zijn (en moeten zijn) en dat ze geïnteresseerd zijn (en geïnteresseerd moeten zijn) in sport, terwijl vrouwen gevoelig, zacht, emotioneel en sociaal zijn (en moeten zijn), van bloemen en kinderen houden (en moeten houden) en goede verpleegsters zijn (en moeten zijn). Zonder deze adequate overeenkomst tussen het biologische geslacht en het stereotype dat er mee overeenstemt, is men geen “echte” man of geen “echte” vrouw en loopt men het risico in te leveren op sociaal vlak. Het aanleren van en het beantwoorden aan deze stereotypen zou toe te schrijven zijn een gedifferentieerde socialisatie die wordt toegepast bij kinderen vanaf hun geboorte en die hen beetje bij beetje leidt naar de rollen voorbehouden voor hun geslacht.

Gedifferentieerde benadering

Ouders behandelen hun kinderen verschillend al naar gelang het jongens of meisjes zijn. Van zodra ze het geslacht kennen van het kindje dat op komst is, nemen de kamer en de kleertjes voorgeschreven kleuren aan en koopt men speelgoed dat beantwoordt aan haar/zijn “aard”. Ouders plannen activiteiten die ze met het kind zouden kunnen doen en baseren zich daarvoor op het geslacht, en vaak is een van de twee geslachten meer gewenst dan het andere. Een studie toont aan dat ouders reeds 24 uur na de geboorte verschillende gedragingen verwachten bij hun zuigeling in functie van zijn/haar geslacht. Later zullen ze hun ukje aanmoedigen voor typische activiteiten, zoals met de poppen spelen voor de meisjes en met autootjes voor de jongens. Deze gedifferentieerde benadring heeft gevolgen voor het leven. Aangezien deze benadering vroeg begint en snel opgenomen wordt door het kind, wordt die overgenomen: de verschillen worden opgevat als aangeboren, biologisch, terwijl talrijke psychologische leermechanismen ze kunnen verklaren.

Zo kunnen er twee soorten druk uitgeoefend worden op het kind: de normatieve druk uit zich wanneer iemand zich verwijdert van de norm, van wat men van hem/haar verwacht, of wanneer hij/zij er zich net aan aanpast. In het ene geval wacht het kind een straf, in het andere geval wordt het beloond. In de kindertijd noemt men dit eerste proces de gedifferentieerde versterking: men gaat een kleine jongen bijvoorbeeld aanmoedigen om te lopen en te springen en zich in te spannen, precies door hem aangepaste kledij te geven voor dit soort activiteiten, men gaat hem de pop van zijn zus afnemen wanneer hij die wil vastpakken en hem feliciteren wanneer hij moedig of flink is geweest. Een klein meisje daarentegen gaat men aanmoedigen om kalm met haar poppen te spelen, door haar in een mooi jurkje te gieten dat ze vooral niet mag vuil maken, men gaat haar vragen om mama te helpen in de keuken en feliciteert haar omdat ze zo mooi is. De beloning voor de aanpassing aan de stereotypen is vaak sociale goedkeuring. Het verlangen om graag gezien te worden, brengt kinderen ertoe om te worden zoals wij ons verbeelden dat ze “van nature” zijn.

Gedifferentieerde ‘modelling’

De informatiedruk werkt anders. Vanaf de leeftijd van drie jaar, heeft het kind begrepen dat het tot een van de twee geslachten behoort en dat die geslachten met bepaalde zaken verbonden zijn. Van in de peuterschool zijn kleine jongens en meisjes in staat om een indrukwekkende reeks voorwerpen, speeltjes, bezigheden en kleren te klasseren als vrouwelijk of mannelijk. Voor 7 jaar beseffen kinderen ook dat het behoren tot een sekse stabiel en constant is. Wanneer deze identificatie gerealiseerd is, begint het kind zijn omgeving, wat het observeert, te gebruiken om er uit te leren wat het is en wat het moet doen. Meer bepaald observeert het kind de modellen van hetzelfde geslacht als het zijne en neemt hun gedrag, smaken en houdingen over. Dit noemt men gedifferentieerde “modelling”. Zo zullen, indien mama de vaat doet en papa het gras maait, kleine meisjes en jongens deze observaties gaan nabootsen in hun ambities. Bovendien voegt het kind er nog een persoonlijke normatieve druk aan toe: het is in staat zichzelf bij te sturen om overeen te stemmen met zijn geslacht.

Uiteraard beperken deze twee processen zich niet tot de familiale sfeer. Meerdere, soms oncontroleerbare invloeden spelen een rol in de vermaatschappelijking/socialisatie van het kind. De meest geslachtsneutrale intenties en benaderingen kunnen weggeveegd worden onder invloed van kindertelevisie en –literatuur, door de houding van koppels of leerkrachten op school, door duizend en een wegen die kinderen aanmoedigen om de verschillen tussen de geslachten voort te zetten. Want de vroegtijdige socialisatie brengt blijkbaar ware stereotypen voort, in die zin dat vrouwen en mannen gemiddeld daadwerkelijk beantwoorden aan hun respectievelijke stereotypen.

Informatica en identiteitsconflict

De problematiek van de gedifferentieerde socialisatie komt op scherpe wijze aan bod in het domein van de informatica. Het is immers zo dat het technologische milieu traditioneel geassocieerd wordt met het mannelijke. Vier- à vijfjarigen, kinderen, meisjes en jongens, associëren het voorwerp “computer” met jongens. Historisch gezien werd de informaticamachine ontworpen in een universum met waarden en doelstellingen verbonden aan de mannelijke rol. Bovendien hangt dit vak samen met wiskunde en engineering, twee domeinen waarin de man zogenaamd van nature beter zou zijn dan de vrouw.

Men ziet informatica als iets kouds, rationeels en logisch en de typische informaticus (de “hacker”) als een asociaal en verwaarloosd iemand. Een beeld dat haaks staat op de vrouwelijke rol die menselijke contacten en emoties vergt! Voor meisjes wordt de interesse in de computer zo een schending van hun geslacht. Ze geraken ontmoedigd door de anderen, maar ook door henzelf: hun liefde voor informatica verwijdert hen van de vrouwelijkheid, wat een identiteitsconflict veroorzaakt. Bovendien is de kans groot dat ze in hun omgeving waarnemen dat het vooral mannen zijn die computers gebruiken en geen vrouwen. Normatieve druk en informatieve druk leiden hen ver weg van de machine.

Ongelijke kansen

Meerdere mensen vinden de differentiatie die zich zo voltrekt tussen de seksen een goede zaak, die het man en vrouw mogelijk maakt om de rollen te verdelen, die het leven van individuen vergemakkelijkt door duidelijk voor hen te omlijnen wat afgestemd is op hun sekse en wat er vreemd aan is (en vaak ongewenst). En toch zijn er meerdere redenen waardoor wij denken dat hier niets van aan is.

Ten eerste beperkt de gedifferentieerde socialisatie de kansen van kinderen van elk geslacht, door hen interesses en ontdekkingen, “voorbehouden” aan de andere sekse, te ontzeggen. Dit aspect is bijzonder in het oog springend in het domein dat ons interesseert, met name de beheersing van informatica en de nieuwe technologieën. Zo loopt men het risico om aan echte talenten voorbij te gaan en de ware kwaliteiten te onderdrukken bij kinderen van “het foute geslacht”. Kortom, de differentiatie lokt een voortzetting van sociale ongelijkheden uit, waarbij de vrouw naar beroepen met een lagere status wordt geleid, slecht betaalde jobs zonder echte macht, die ze ”graag zullen doen” omdat het hen zo geleerd werd sinds hun jongste kindertijd! In ons geval staat de versterking van de verschillen tussen de seksen gelijk aan het verbreden van de kloof tussen de vrouw en de computer.

Aangezien de informatica zich tot in de kleinste hoekjes ons bestaan aan het binnendringen is, van medische scanning tot media, de beroepen in verkoop en industrie aandoend, zou de vrouw, indien ze niet zorgt dat ze dit instrument beheerst, geen grip meer hebben op de macht.

Eléonore Seron
januari 2005

Alle gepubliceerde artikels over deze rubriek: